پست‌های اخیر
مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش راهکارها و چالش‌ها
حفاظت از حیاتوحش دیگر تنها به اجرای پروژه‌های دولتی یا بودجه‌های بین‌المللی محدود نیست. تجربه‌های موفق در ایران و جهان نشان می‌دهد که مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش نقش تعیین‌کننده‌ای در بقا گونه‌ها، کاهش تعارض انسان و حیاتوحش، و حتی رونق اقتصادی مناطق روستایی دارد. بدون همراهی مردم بومی، حتی بزرگ‌ترین پروژه‌های حفاظتی شکست می‌خورند و منابع طبیعی به سرعت آسیب می‌بینند.
در سفر به روستاهای اطراف پارک ملی توران یا تالاب میانکاله، ممکن است مزرعه‌ای با حصارهای محافظ گوسفندان یا بومیانی که پرندگان مهاجر را رصد می‌کنند ببینید.
این تصاویر نشان‌دهنده اهمیت مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش است.
✅ طبق گزارش IUCN (۲۰۲۲)، پروژه‌های حفاظتی که مردم محلی محور آنها هستند، ۶۸٪ موفق‌تر از طرح‌های صرفاً دولتی بوده‌اند.
✅ در ایران، آموزش ۴۲ خانوار روستایی به عنوان «یوزبان» در توران، باعث کاهش ۳۷٪ تلفات دام و دو برابر شدن شمار یوزها شد.
این تجربه نشان می‌دهد که مشارکت محلی نه تنها محیط‌زیست را حفظ میکند، بلکه درآمد و امنیت غذایی روستاها را نیز تقویت میکند.
در ادامه با الگوهای موفق داخلی و بین‌المللی آشنا می‌شویم و روش‌های همزیستی انسان و طبیعت را بررسی خواهیم کرد.
در این مقاله از وج کالا، به بررسی اهمیت مشارکت جوامع محلی، چالش‌ها، راهکارهای عملی، تجربه‌های موفق ایرانی و بین‌المللی، و نکات کلیدی برای افزایش مشارکت مردمی می‌پردازیم.
برای مطالعه مقالات بیشتر در مورد طبیعت لطفا کلیک کنید.
چرا مشارکت جوامع محلی در حفاظت اهمیت دارد؟
مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش، روستاها و سکونتگاه‌های انسانی اغلب در حاشیه زیستگاه‌های حساس شکل گرفته‌اند. از جنگل‌های هیرکانی شمال ایران تا بیابان‌های کرمان و توران، ارتباط نزدیک انسان و طبیعت به وضوح قابل مشاهده است. این مجاورت به چند دلیل اهمیت دارد:
- حضور ۲۴ ساعته در زیستگاه: مردم محلی نخستین خط دفاعی در برابر آتش‌سوزی، شکار غیرمجاز و تخریب پوشش گیاهی هستند.
- دانش بومی چندصدساله: کشاورزان و دامداران اطلاعات دقیقی درباره الگوهای مهاجرت، رفتار گونه‌ها و تغییرات اکولوژیک دارند. به عنوان مثال، چوپانان قشقایی می‌دانند کدام مراتع برای زادآوری کل و بز مناسب نیست و ماهیگیران بندری زمان دقیق مهاجرت ماهی سفید به خورهای تالابی را می‌شناسند.
- تعامل روزمره با حیاتوحش: ۸۲٪ تعامل مستقیم مردم با گونه‌های مختلف حیاتوحش در طول زندگی روزانه رخ می‌دهد، از مشاهده یوزپلنگ در مزرعه تا برخورد با گرگ و پلنگ در گله‌های دام.
این تجربه‌ها نشان می‌دهد که جوامع محلی میتوانند بهترین نگهبانان طبیعت باشند و در عین حال منافع اقتصادی خود را حفظ کنند.
همچنین بخوانید:
دانش بومی و علم مدرن؛ تلفیقی برای موفقیت
مطالعات علمی نشان داده‌اند که دانش بومی با دقت بالایی با داده‌های علمی همخوانی دارد. پژوهشی در نشریه Global Ecology and Conservation مشخص کرد که مشاهدات چوپانان بلوچ درباره رفتار یوز آسیایی با ۹۲٪ دقت GPS-tagging دانشمندان مطابقت دارد. این موضوع به ما نشان می‌دهد که:
- مسیرهای مهاجرت یوز از توران تا بافق، که پیش‌تر در افسانه‌ها و روایت‌های محلی ثبت شده بود، دقیقاً با داده‌های علمی مطابقت دارد.
- شکارچیان سنتی محل غارهای پناهگاه پلنگ ایرانی را می‌دانستند، اطلاعاتی که بعدها در پهنه‌بندی زیستگاهی نقش حیاتی ایفا کرد.
بنابراین آموزش محیط زیستی، زمانی بیشترین بازده را دارد که بر بستر دانش بومی شکل گیرد، نه زمانی که نادیده گرفته شود.
چالش‌های اقتصادی و اجتماعی؛ چرا مردم هنوز نگرانند؟
| چالش | نمونه عملی | پیامد مستقیم بر حیاتوحش |
|---|---|---|
| نبود درآمد جایگزین | روستای «چاه‌جلال» خراسان؛ تنها منبع درآمد کشاورزی و دامداری است. | ۱۴ رأس بز وحشی، در سال ۱۴۰۱ به‌دلیل تلفات گرگ شکار شدند تا جبران خسارت شود. |
| مهاجرت جوانان | ۴۳درصد جوانان روستاهای اطراف تالاب میانکاله در ۵ سال گذشته به شهر مهاجرت کرده‌اند. | کاهش نیروی کار داوطلب برای پایش پرندگان مهاجر. |
| فقدان بیمه دام | دامداران کرمان پس از تلفات دام‌هایشان، تنها ۳۰درصد خسارت را از صندوق بیمه دریافت می‌کنند. | افزایش تله‌گذاری غیرمجاز برای حذف گوشت‌خواران بزرگ. |
راهکارهای سریع کاهش تعارض انسان و حیاتوحش
- پرداخت سریع خسارت از صندوق «حیاتوحش و دام» با مشارکت انجمن‌ها و گروه‌های محلی.
- استفاده از پنل‌های خورشیدی کوچک برای کاهش هزینه برق چاه‌های کشاورزی و آزادسازی بودجه دامداران.
- راه‌اندازی تعاونی صنایع دستی با برند روستا و فروش آنلاین محصولات محلی.
تجربه‌های موفق از توران تا کنیا
از آنجایی که محیط زیست و حیات وحش هر منطقه‌ای منحصربه‌فرد است؛ ارزشمندی زیادی هم به همراه دارد که برای حفظ این ارزش، کمک گرفتن از افراد محلی در بیشتر مناطق دنیا مرسوم و معمول است. از این رو در ادامه دو تجربه موفق ایرانی و بین المللی را بررسی می‌کنیم.
پروژه ایرانی یوزبان؛ وقتی روستایی نگهبان یوز میشود
از سال ۱۳۹۳، سازمان محیط‌زیست و انجمن یوزپلنگ ایرانی، ۶۵ جوان روستای توران را آموزش دادند تا مسیر حرکت یوزها را ثبت کنند، تصاویر را با دوربین‌های ساده ثبت کرده و با شماره‌گذاری الگوی خال‌ها سرشماری یوزها را انجام دهند.
- نتایج: تولد ۸ توله‌یوز در سال ۱۴۰۲، در حالی که قبل از حضور یوزبان‌ها، میانگین تولد ۲ توله بود.
- درآمد هر یوزبان از اکوتوریسم تقریباً معادل یک‌سوم درآمد کشاورزی فصلی بود.
تالاب میانکاله؛ وقتی بانوی گلیم‌باف تورگردان میشود
۳۵ بافنده زن زرین‌آباد با راهنمایی انجمن میراث سبز، تورهای پرنده‌نگری برای گردشگران برگزار کردند و گلیم‌های محلی با طرح پرنده‌ها تولید و فروش رفت.
- نتیجه: درآمد سالانه هر بافنده ۱۸ میلیون تومان افزایش یافت و مهاجرت زنان جویای کار صفر شد.
کنیا؛ «Northern Rangelands Trust» و الگوی جهانی
در شمال کنیا، ۳۹ جامعه عشایری ماسایی حدود ۶ میلیون هکتار را مدیریت می‌کنند:
- ۳۵٪ درآمد از پرداخت خسارت دام، ۴۰٪ مدرسه و آب شرب، ۲۵٪ پایش حیاتوحش با پهپاد صرف میشود.
- جمعیت گورخر گریوی ۲۸٪ افزایش یافته و شمار شیرها در عرصه‌های مدیریت‌شده به ۲۵۰ قلاده رسیده است.
عواملی موفقیت مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش را در جدول زیر در قالب مقایسه آورده‌ایم:
| متغیر | پروژه توران (ایران) | Northern Rangelands (کنیا) | درس کلیدی |
|---|---|---|---|
| منبع درآمد اصلی | گردشگری آموزشی + پرداخت خسارت دولتی | عوارض سافاری + فروش صنایع دستی | تنوع منبع درآمد برابر با تاب‌آوری بیشتر |
| سطح آموزش | ۵ روز کارگاه + ۱ ماه مربی‌گری در روستا | ۶ ماه آموزش حرفه‌ای و دریافت گواهینامه بین‌المللی | طول دوره آموزش، مستقیماً با کیفیت پایش ارتباط دارد. |
| مکانیزم نظارت | دوربین تله‌ای و گزارش‌دهی ماهانه مردمی | پهپاد و اپلیکیشن موبایلی | فناوری ساده و بومی، هزینه را ۴۰درصد کاهش می‌دهد. |
| درصد مشارکت زنان | ۳۰درصد | ۴۲درصد | حضور زنان برابر است با تداوم اجتماعی و افزایش درآمد خانوار |
راهکارهای عملی افزایش مشارکت در ایران
در ادامه به مهمترین راهکارهای قابل اجرا مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش، خواهیم پرداخت:
آموزش و فرهنگ‌سازی از مدرسه تا مسجد
- بسته آموزشی ۳ جلسه‌ای «طبیعت همسایه ماست» برای دانش‌آموزان پایه ششم تا هشتم؛ ترکیبی از بازی، نقاشی و گشت میدانی با راهنمای محلی.
- کارگاه‌های یک‌روزه در مسجد یا حسینیه پس از نماز جمعه؛ با حضور دامداران و کشاورزان برای آموزش روش‌های پیشگیری از تعارض مثل نصب چراغ‌های LED خورشیدی دور مزرعه (کاهش ۶۰درصد حمله گرگ)، استفاده از لباس‌های رنگی چوپانان و زنگوله برای گله (کاهش ۴۵درصد آسیب دیدن و شکارشدن از پلنگ)
- راه‌اندازی «کتابخانه سبز روستا» با ۵۰ عنوان کتاب مصور کودک و بزرگسال درباره حیاتوحش بومی؛ هزینه راه‌اندازی کمتر از ۱۰ میلیون تومان و قابل تأمین با کمک خیرین.
می‌دانید چرا گوزن زرد ایرانی در معرض انقراض قرار گرفته است؟
۵ ایده سریع درآمدزایی پایدار
- بومگردی خانگی؛ اجاره یک اتاق سنتی به گردشگران پرنده‌نگر و ایجاد درآمد
- فروش گیاهان دارویی بسته‌بندی‌شده؛ زعفران، آویشن شیرازی و دیگر گیاهان دارویی محلی با برچسب «حمایت از حیاتوحش».
- بازارچه روزانه صنایع دستی در ورودی پارک‌های ملی؛ غرفه رایگان برای اعضای تعاونی محلی.
- راهنمای طبیعت‌گردی جوانان محلی؛ آموزش ۳۰ ساعته به همراه صدور کارت راهنمایی از سازمان میراث فرهنگی.
- صندوق خُرد حفاظتی؛ هر خانوار ۵۰ هزار تومان سهام می‌خرد و سالانه ۱۵درصد سود دریافت میکند؛
- منبع سود: عوارض گردشگری و فروش محصولات.
پرداخت خسارت؛ سریع، شفاف و مردمی
- الگوی صندوق «بیمه طبیعت» در کرمان: در شهرستان راور، صندوقی راه‌اندازی شده که ۵۰درصد سرمایه اولیه را دولت (از محل عوارض گردشگری)، ۳۰درصد را انجمن طبیعت‌بوم و ۲۰درصد را خود روستاییان (از طریق سهام‌گذاری ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومانی هر خانوار) تأمین می‌کنند. در نتیجه در بازه زمانی یک‌ساله؛ ۲۳۱ پرونده خسارت بررسی و در ۸۷درصد از شکایات، خسارت در کمتر از ۷۲ ساعت به حساب کشاورزان واریز شد و میانگین مبلغ پرداختی به ازای هر رأس دام تلف‌شده ۲.۱ میلیون تومان؛ معادل ۸۵درصد قیمت بازار محاسبه می‌شد. ذخیره صندوق هم در پایان سال، ۱۸درصد رشد داشت؛ چون تعداد ورودی گردشگران به منطقه ۲.۵ برابر شده بودند و عوارض تورها مستقیماً به صندوق واریز میشود.
- اپلیکیشن «خسارت‌یار»: با استفاده از این برنامه نرم افزاری، کاربر در سه قدم ساده با طی مراحلی که در ادامه ذکر می‌کنیم، خسارت خود را می‌گیرد. مرحله اول؛ عکس لاشه دام یا مزرعه آسیب‌دیده را در اپلیکیشن بارگذاری میکند؛ GPS بهصورت خودکار ثبت میشود. مرحله دوم؛ شورای روستا (۳ نفر منتخب) ظرف ۶ ساعت درخواست را بررسی و تأیید می‌کنند و بازرس مردمی کد QR را دریافت میکند. مرحله سوم؛ بازرس مردمی (یک دامدار آموزش‌دیده) در محل حاضر میشود؛ اگر صحت شکایت، تأیید شود، کارشناس رسمی بدون نیاز به حضور فیزیکی، مبلغ را در سامانه، تأیید نهایی میکند و پول طی ۴۸ ساعت به کارت بانکی کشاورز واریز میشود. حاصل استفاده از این برنامه این بود که در ۶ ماه اول اجرا، ۴۱۲ پرونده ثبت شد؛ تنها ۱۱ مورد نیاز به بازبینی حضانی داشت و زمان میانگین پرداخت از ۲۱ روز به ۴۸ ساعت کاهش یافت.
- زنجیره اعتماد سه‌مرحله‌ای: این زنجیره، شامل: تأیید شورای روستا، بازرس مردمی، کارشناس رسمی میشود. در نتیجه طی این مراحل، ۷۰درصد تقلب در پرونده‌ها کاهش یافته است.
نقش دولت وگروه‌ها؛ هم‌افزایی یا رقابت؟
در ایران، ۴۲ گروه محیط‌زیستی فعال در حوزه حیاتوحش شناسایی شده‌اند؛ اما طبق بررسی پژوهشگاه ملی محیط‌زیست در سال ۱۴۰۲، تنها ۲۷درصد آنها توانسته‌اند با سازمان جنگل‌ها و مراتع، قرارداد مشترک امضا کنند. مهمترین موانع موجود در این مسیر عبارتند از:
- بروکراسی طولانی: مجوز یک پروژه مشارکتی به‌طور میانگین ۱۱ ماه طول می‌کشد.
تداخل صلاحیت‌ها: در برخی استان‌ها، فرمانداری‌ها هم‌زمان با محیط‌زیست، برای صدور مجوز آموزش روستایی، درخواست مجوز جداگانه می‌کنند. - بی‌اعتمادی متقابل: برخی مدیران دولتی نگران بزرگ‌شدنNGOها و برخی مردم محلی همچنان دولت را ضامن اصلی حل مشکل می‌دانند.
برای مطالعه و آگاهی بیشتر لطفا کلیک کنید:
خرید حیوانات خانگی نادر، آیا ناخواسته به انقراض آنها کمک می‌کنید؟
الگوی موفق نپال؛ از تهدید به فرصت
در سال ۲۰۰۹، دولت نپال با ۸ انجمن محلی قرارداد Buffer Zone Management را منعقد کرد. نتیجه ۱۳ سال همکاری با انجمن‌های محلی این شد که جمعیت ببر بنگال از ۱۲۱ به ۳۵۵ قلاده رسید (رشد ۱۹۳درصد)، ۳۶درصد از درآمد گردشگری منطقه حفاظت شده چیتوان به صندوق توسعه روستا واریز شد و این پول برای ساخت و تعمیر و مدیریت مدرسه، تأمین آب شرب و پرداخت خسارت دام مصرف شد.
کلید موفقیت نپال در این موضوع، تشکیل میز مشترک دولت–NGO–شورای روستاست که هر ماه تشکیل و بودجه ۱۰۰درصد شفاف در سامانه آنلاین منتشر میشود. نکته‌‌ای که وجود دارد و می‌تواند برای ایران الگوی موفقی باشد، راه‌اندازی میز توسعه‌ی پایدار روستایی در هر استان با حضور نماینده استانداری، رئیس اداره محیط‌زیست، یک NGO منتخب و دو نماینده روستاییان؛ تصمیمات در کمتر از ۴۵ روز اجرایی می‌شوند.
سخن پایانی
«حفاظت پایدار از حیاتوحش زمانی ممکن است که خانواده روستایی احساس کند یوز همسایه اوست، نه دشمن گله‌اش.»
تجربه توران، میانکاله و نپال ثابت کرد که مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش، هم گونه‌ها را نجات می‌دهد و هم اقتصاد روستا را رونق می‌بخشد. آموزش محیط زیستی، مشارکت مردم در حفاظت و توسعه پایدار روستایی سه ضلع یک مثلث هستند که اگر یکی کم بیاورد، مثلث فرو می‌ریزد.
در این مقاله از وج کالا به موضوعات مرتبط با مشارک جوامع محلی در حفظ حیات وحش منطقه پرداختیم، مشکلات، موانع و چالش‌ها و راهکارها را بررسی کردیم. نظر یا تجربه خود را درباره مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش در نظرات همین صفحه بنویسید و با ما و دیگر مخاطبان به اشتراک بگذارید.
سوالات متداول نقش جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش
زیرا آنها بهصورت ۲۴ ساعته در محل حضور دارند و با کمک دانش چندصدسالهشان در کنار تأمین منافعشان میتوانند بهترین نگهبانان طبیعت باشند.
بله؛ اما هزینه آن بسیار کمتر از جبران خسارات بعدی است. تجربه کنیا نشان داده هر ۱ دلار سرمایهگذاری در آموزش و درآمد جایگزین، ۷ دلار صرفهجویی در مقابله با تعارض انسان–حیاتوحش ایجاد میکند.
این موضوع، امری ساده و نیازمند برنامهریزی است که با آموزش سریع و عملی (کارگاه ۱ تا ۳ روزه)، پرداخت بهموقع خسارت یا ایجاد منبع درآمد جدید ظرف ۶ ماه، ایجاد حس مالکیت؛ مثلاً نام روستا روی تابلوی ورودی پارک ملی یا برچسب محصولات صنایع دستی، ممکن میشود.
Facebook
X
LinkedIn
WhatsApp
Telegram
5 دیدگاه در “مشارکت جوامع محلی در حفاظت از حیاتوحش راهکارها و چالش‌ها”
خیلی عالی بود؛ مقاله به‌خوبی نشون می‌ده که مردم محلی نه تنها بخشی از مشکل‌اند، بلکه بخش بزرگی از راه‌حل‌اند. تأکید بر دانش بومی، آموزش و راهکارهای عملی مثل صندوق خسارت و درآمد جایگزین، درست همان چیزی است که ما نیاز داریم. ممنون وج‌کالا که این موضوع رو جدی گرفته‌اید
من همیشه فکر می‌کردم پروژه‌های حفاظت فقط به بودجه دولتی و پژوهشگرها بستگی دارند، اما این مقاله روشن کرد که وقتی روستاها در کار دخیل باشند، هم طبیعت بیشتر محافظت میشود هم زندگی مردم بهتر. نمونه‌هایی مثل یوزبان و میانکاله خیلی الهام‌بخشند
برام جالب بود وقتی مقاله گفت از پنل خورشیدی و بازار صنایع دستی چقدر کمک می‌کنه. این بُعد از راه حل‌ها خیلی ملموسه برای کسانی که پای کارند ولی منابع محدود دارن.
این مطلب بهم نشون داد گردشگری فقط دیدن طبیعته. می‌تونه فرصتی باشه برای محیط محلی و محیط زیست محیطی. مخصوصاً آن بخشهایی که زنان با تور پرنده‌نگری و گلیم‌بافی درآمدشان رفته بالا — زیبا و پایداریه
این مقاله نه فقط دلگرم کننده است، بلکه دقیق و عملی است. ارائه راهکارهایی مانند بازارچه صنایع دستی، بومگردی خانگی و صندوق‌های محلی همه قابل پیاده‌سازی‌اند. اگر منطقه‌ای و محلی بخوان، با همین ایده‌ها میشود تحول خوبی ایجاد کرد تیمتون تکه