خرس قهوه‌ای ایران با چه چالش‌هایی برای بقا مواجه است؟

چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران: تهدیدات و راهکارهای حفاظتی

در قلب کوه‌های برفی البرز، هیرمند، زاگرس و کوه‌های مرکزی ایران، یکی از بزرگ‌ترین و شگفت‌انگیزترین حیوانات پستاندار ایران، خرس قهوه‌ای ایران، در حاشیهٔ انقراض زندگی می‌کند. این گونه، علاوه‌بر اینکه بخشی از زنجیرهٔ غذایی و تنوع زیستی اکوسیستم‌های کوهستانی ایران است، نمادی از هماهنگی بین انسان و طبیعت در فرهنگ محلی و روح مناطق کوهستانی محسوب می‌شود. با این حال، امروزه چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران به سطحی تهدیدآور رسیده است که بدون اقدامات هوشمندانه، این گونه می‌تواند از نقشهٔ زیستی ایران ناپدید شود. شکار غیرمجاز، تجاوز به زیستگاه‌های طبیعی، تغییرات اقلیمی، کمبود غذا و تعارض با انسان‌های محلی، تهدیدات اصلی این حیوان هستند. در این مقاله از حیات وحش وج کالا، به بررسی تهدیدات و چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران، می‌پردازیم و راهکارهای پایدار برای حفاظت از آن را ارائه می‌دهیم. همچنین، نقش جوامع محلی، سیاست‌گذاری‌های دولتی و همکاری بین‌المللی را در تضمین بقای این گونهٔ نادر، تحلیل خواهیم کرد.

ویژگی‌ها و زیستگاه خرس قهوه‌ای ایران

خرس قهوه‌ای ایران یکی از شاخص‌ترین زیرگونه‌های خرس قهوه‌ای در خاورمیانه و جنوب اروپاست. این گونه در ایران بیشتر در نواحی کوهستانی به‌صورت پراکنده زیست می‌کند و نقشی مهم در تعادل اکولوژیکی مناطق کوهستانی دارد. نرهای این حیوان معمولاً بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم وزن دارند و از نظر جثه، رفتار و نقش بوم‌شناختی، یکی از گونه‌های کلیدی در چرخه طبیعی حیات وحش کشور به شمار می‌روند. شناخت بهتر ویژگی‌ها و چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران می‌تواند به حفظ این گونه ارزشمند کمک کند.

پراکندگی جغرافیایی و زیستگاه طبیعی

زیستگاه خرس قهوه‌ای ایران گستره وسیعی از شمال تا غرب کشور را دربرمی‌گیرد. این حیوان در جنگل‌های خزری، زاگرس، ارسباران و مراتع مرتفع و دره‌های عمیق دیده می‌شود. حضور آن در استان‌های گلستان، سمنان، مازندران، تهران، گیلان، خراسان شمالی، آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، لرستان، کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری، فارس و خوزستان گزارش شده است.

خرس قهوه‌ای به‌طور طبیعی به محیط‌هایی با پوشش گیاهی متراکم و کم‌رفت‌و‌آمد علاقه دارد؛ از جمله جنگل‌های بلوط، دره‌های عمیق و مناطقی با غارهای طبیعی برای خواب زمستانی.
مطالعات نشان می‌دهد که جمعیت‌های پایدار این گونه در مناطقی مانند لار، دنا و گلیک وجود دارد. به همین دلیل، حفظ و مدیریت این زیستگاه‌ها از مهم‌ترین اقداماتی است که برای رفع چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران باید انجام شود. حضور این حیوان در یک منطقه، نشانه‌ای از سلامت اکوسیستم آن ناحیه است.

ویژگی‌ها و زیستگاه خرس قهوه‌ای ایران

رفتار و الگوی تغذیه خرس قهوه‌ای

خرس قهوه‌ای ایران از نظر رفتاری حیوانی نیمه‌روزفعال (کروزال) است؛ یعنی بخشی از روز را فعال بوده و بخشی دیگر را در پناهگاه سپری می‌کند. در مناطقی که احتمال برخورد با انسان بیشتر است، معمولاً در طول روز در غارها، شیب‌دره‌ها یا جنگل‌های متراکم پنهان می‌ماند تا از خطر دور بماند.

این گونه همه‌چیزخوار است و رژیم غذایی آن با تغییر فصل دگرگون می‌شود. گاهی از گیاهان، ریشه‌ها و میوه‌های جنگلی تغذیه می‌کند و در مواقع دیگر از حشرات، لاشه حیوانات یا صیدهای کوچک بهره می‌برد. این تنوع غذایی به بقای آن در شرایط مختلف کمک می‌کند، هرچند چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران با کاهش منابع طبیعی و دخالت انسان در زیستگاه‌هایش روزبه‌روز بیشتر می‌شود. در جدول زیر این موضوع را بررسی می‌کنیم.

نوع غذا نمونه فصل مصرف
گیاهی برگ و ریشه انواع گیاهان و میوه‌هایی مثل توت، میوه‌های جنگلی و ... بهار تا اوایل پاییز
جانوری حیوانات کوچک مانند خرگوش، موش، جوندگان و ماهی، گاهی مردار تمام سال
غیرطبیعی (در تعارض با انسان) محصولات کشاورزی، دام، زباله زمستان و بهار

خرس قهوه‌ای ایران معمولاً رفتاری آرام دارد و برای شکار انسان یا حیوانات بزرگی مثل گرگ یا گورخر اقدام نمی‌کند. اما در مواقع کمبود غذا یا تعارض با انسان، ممکن است به دام‌ها یا محصولات کشاورزی حمله کند؛ رفتاری که گاه به شکار غیرقانونی خرس‌ها منجر می‌شود و از مهم‌ترین چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران به شمار می‌آید.

این گونه در زمستان به خواب زمستانی می‌رود و در این زمان، بدنش دچار کاهش متابولیسم و چربی می‌شود. این دوره برای نرها و ماده‌های غیرباردار کوتاه‌تر از خرس‌های شمالی است، اما تغییرات اقلیمی می‌تواند این چرخه طبیعی را نیز دچار اختلال کند و به تداوم چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران دامن بزند.

تهدیدات اصلی خرس قهوه‌ای ایران

با وجود اهمیت اکولوژیکی و فرهنگی خرس قهوه‌ای ایران، این گونه با تهدیدات گسترده و چندبُعدی روبه‌روست؛ بیشتر آن‌ها به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از فعالیت‌های انسانی ناشی می‌شوند. شناخت این خطرات برای درک بهتر چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران ضروری است.

۱. شکار غیرمجاز و تجارت غیرقانونی

شکار غیرمجاز همچنان یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای بقای این گونه است. این نوع شکار به دلایل مختلف رخ می‌دهد:

  • ترس و بی‌اعتمادی: در برخی مناطق، خرس قهوه‌ای به‌دلیل حمله به دام یا مزارع، به‌اشتباه به‌عنوان حیوانی خطرناک شناخته می‌شود.
  • تجارت غیرقانونی پوست و اندام: پوست خرس کالایی گران‌قیمت است و چربی یا اندام‌های آن نیز در بازارهای سیاه آسیا و اروپا خریداران زیادی دارد.
  • شکار تفریحی و ماجراجویانه: برخی گروه‌های داخلی و خارجی برای تفریح یا رقابت، اقدام به شکار خرس‌ها می‌کنند و قوانین حفاظتی را نادیده می‌گیرند.

بر اساس گزارش مرکز حفاظت از حیات‌وحش ایران (۲۰۲۳)، حدود ۴۰ درصد از تلفات خرس قهوه‌ای در دهه گذشته به‌دلیل شکار غیرقانونی بوده است. تنها در سال ۲۰۲۲، مرگ پنج خرس در منطقه دنا گزارش شد که عامل بیشترشان دخالت انسان بود. این آمارها زنگ خطری جدی برای چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران محسوب می‌شود.

تهدیدات اصلی خرس قهوه‌ای ایران

۲. از دست رفتن زیستگاه بر اثر فعالیت‌های انسانی

تخریب زیستگاه از دیگر عوامل مؤثر در کاهش جمعیت خرس قهوه‌ای است. گسترش کشاورزی، چرای دام، ساخت جاده، استخراج معادن، سدسازی و توسعه گردشگری همگی باعث تجزیه زیستگاه‌های طبیعی شده‌اند.
خرس‌ها برای بقا به محدوده‌های وسیع و دست‌نخورده نیاز دارند، اما ورود انسان به این مناطق، باعث کاهش دسترسی به منابع غذایی، افزایش تعارض با انسان و کاهش نرخ تولیدمثل می‌شود.

در منطقه گلیک مازندران، ساخت جاده‌ای جدید در ارتفاعات (سال ۱۳۹۸) سبب شد ارتباط بین دو جمعیت خرس قطع شود و توان تولیدمثل آن‌ها تا ۶۰ درصد کاهش یابد. این نمونه‌ای روشن از تأثیر مستقیم انسان بر چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران است.

۳. تغییرات اقلیمی و کمبود منابع غذایی

تغییرات اقلیمی یکی دیگر از تهدیدات مهم برای خرس قهوه‌ای ایران است. کاهش بارندگی، افزایش دما و خشکسالی‌های پی‌در‌پی موجب از بین رفتن بخشی از منابع غذایی این گونه شده است. کاهش میوه‌های جنگلی و گیاهان مرتعی، نه‌تنها باعث ضعف جسمی و کاهش وزن خرس‌ها می‌شود، بلکه دوره خواب زمستانی و زمان تغذیه را نیز تغییر می‌دهد.

در نتیجه، خرس‌ها برای یافتن غذا به مناطق کشاورزی و روستایی نزدیک می‌شوند، که این موضوع احتمال درگیری با انسان را افزایش می‌دهد. همین مسئله، بار دیگر یکی از اصلی‌ترین چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران را رقم می‌زند: تعارض میان بقا و توسعه انسانی.

اقدامات حفاظتی برای بقای خرس قهوه‌ای ایران

حفاظت از خرس قهوه‌ای ایران نیازمند رویکردی چندبُعدی و مشارکتی است که در آن نهادهای دولتی، جوامع محلی، سازمان‌های بین‌المللی و مراکز علمی همگی نقش دارند. اجرای این اقدامات می‌تواند مسیر پایداری را برای غلبه بر چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران فراهم کند.

۱. نقش مناطق حفاظت‌شده و پارک‌های ملی

مناطق حفاظت‌شده به‌عنوان آخرین پناهگاه‌های طبیعی خرس قهوه‌ای در ایران شناخته می‌شوند. از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به پارک ملی لار، پارک ملی دنا و پارک ملی گلیک اشاره کرد.
با وجود مشکلات مدیریتی مانند کمبود نیرو و نظارت ناکافی، این مناطق موفق شده‌اند جمعیت پایداری از خرس قهوه‌ای را حفظ کنند. برای نمونه، در پارک ملی دنا به کمک دوربین‌های تله‌ای و پروژه‌های ردیابی، جمعیت خرس از ۸ فرد در سال ۱۳۹۰ به بیش از ۲۵ خرس در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است. این پیشرفت‌ها نشان می‌دهد که ایجاد مناطق امن و کنترل‌شده، یکی از مؤثرترین راهکارها برای مقابله با چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران است.

۲. برنامه‌های ملی و همکاری با NGOها

برنامه‌های دولتی:

سازمان حفاظت محیط زیست ایران در قالب طرح ملی حفاظت از گونه‌های در معرض خطر، خرس قهوه‌ای را یکی از ۱۲ گونه اولویت‌دار معرفی کرده است. در این طرح، نظارت ۲۴ ساعته با دوربین‌های تله‌ای، پهپاد و آموزش نیروهای محیط‌بان برای مدیریت تعارض انسان و خرس اجرا می‌شود.

همکاری بین‌المللی:

سازمان‌هایی مانند IUCN (اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت) و WWF-Iran (صندوق جهانی طبیعت) با ایران همکاری‌هایی در زمینه مدیریت زیستگاه‌ها، آموزش جوامع محلی و پایش جمعیت خرس‌ها دارند. برای مثال، در منطقه گلیک مازندران پروژه‌های مشترکی در زمینه آموزش و تربیت مردم محلی برای همزیستی با خرس‌ها انجام شده است.

نقش جوامع محلی:

آگاهی‌بخشی به مردم بومی و روستایی، به‌ویژه در مدارس و روستاهای اطراف مناطق حفاظت‌شده، تأثیر زیادی در کاهش تعارضات دارد. اقداماتی مانند ایجاد حصار الکتریکی در اطراف چراگاه‌ها، ساخت انبارهای ایمن برای محصولات کشاورزی و توسعه گردشگری پایدار می‌تواند هم درآمد جایگزین برای جوامع محلی ایجاد کند و هم از تلفات خرس‌ها جلوگیری نماید.

اقدامات حفاظتی برای بقای خرس قهوه‌ای ایران

۳. راهکارهای عملی برای کاهش تعارض انسان و خرس

برای کاهش برخورد مستقیم میان انسان و خرس و مقابله با چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

  • نصب حصارهای الکتریکی در اطراف مزارع و چراگاه‌ها
  • استفاده از سگ‌های محافظ دام (مانند نژاد گَرده)
  • تعیین مناطق امن در ارتفاعات بالا برای زیست طبیعی خرس‌ها
  • ایجاد سیستم هشدار زودهنگام در مناطق پرخطر
  • آموزش روستاییان برای مدیریت زباله و نگهداری محصولات در انبارهای ایمن
  • گزارش فوری موارد مشاهده خرس به اداره محیط زیست منطقه

جدول مقایسه مناطق حفاظت‌شده و وضعیت خرس قهوه‌ای

منطقه حفاظت‌شدهموقعیت جغرافیاییجمعیت برآوردشده خرستهدید اصلیوضعیت حفاظت
پارک ملی لارالبرز مرکزی۱۸ تا ۲۲شکار غیرمجازمتوسط
پارک ملی دنازاگرس مرکزی۲۰ تا ۲۵تعارض با انسانخوب
منطقه گلستانگلستان۳ تا ۵ (نامنظم)گردشگری و ساخت‌وسازبسیار نامطلوب

اطلاعات و داده‌های جدول بالا، ترکیبی از گزارش‌های محیط زیست، IUCN و مطالعات میدانی منتشر شده است.

سخن پایانی

خرس قهوه‌ای ایران، نه‌تنها یکی از گونه‌های کلیدی در اکوسیستم‌های کوهستانی کشور است، بلکه نمادی از تنوع زیستی و میراث طبیعی ایران به شمار می‌رود. این حیوان در فرهنگ محلی، اسطوره‌های کهن و ادبیات ایران حضوری پررنگ دارد و همواره یادآور پیوند دیرینه انسان و طبیعت بوده است. اما امروزه، این پیوند در معرض تهدید جدی قرار گرفته است.

چالش‌های بقای خرس قهوه‌ای ایران، اگرچه گسترده و پیچیده‌اند، اما با مدیریت درست، آموزش جوامع محلی و سیاست‌گذاری علمی و قاطع، می‌توان بر آن‌ها غلبه کرد. شرط اصلی، همکاری میان دولت، مردم و نهادهای بین‌المللی است تا حفاظت از این گونه، تنها وظیفه سازمان محیط‌زیست نباشد بلکه به تعهدی جمعی تبدیل شود.

هر فرد می‌تواند در این مسیر سهمی داشته باشد؛ از حمایت از گردشگری پایدار و شرکت در کمپین‌های آگاهی‌بخشی گرفته تا گزارش موارد تعارض انسان و خرس به نهادهای مربوطه.
خرس قهوه‌ای ایران، تنها یک حیوان نیست؛ او بخشی از سرزمین، فرهنگ و امید ماست. حفظ او، یعنی حفظ طبیعت ایران.

شما چه راهکارهایی را برای حفظ این گونه ارزشمند پیشنهاد می‌کنید؟
به‌نظر شما چه اقداماتی می‌تواند آینده‌ای ایمن‌تر برای خرس قهوه‌ای رقم بزند؟

متن تیتر خود را وارد کنید

تخمین دقیق جمعیت خرس قهوه‌ای ایران چالش‌برانگیز است؛ اما بر اساس آخرین مطالعات میدانی و داده‌های جمع‌آوری‌شده از دوربین‌های تله‌ای، دستگاه‌های GPS و ردیابی مستقیم، جمعیت کلی این گونه در ایران بین ۸۰ تا ۱۱۰ فرد تخمین زده می‌شود.

بر اساس تحلیل داده‌های ۲۰ سال اخیر، چهار تهدید اصلی برای خرس قهوه‌ای ایران شناسایی شده‌اند؛ تهدیداتی مثل: شکار غیرمجاز و کشته شدن به دست انسان (۴۰درصد تلفات)، از دست رفتن زیستگاه به دلیل فعالیت‌های انسانی (۳۰درصد تلفات)، تغییرات اقلیمی و کمبود منابع غذایی (۲۰درصد تأثیر غیرمستقیم) و تعارض با انسان حمله به دام، زباله، مزرعه (۱۰درصد تلفات).

حفاظت از خرس قهوه‌ای ایران نیازمند همکاری همهٔ بخش‌های جامعه است.

اقدامات فردی (مردم عادی و گردشگران): از گردشگری پایدار در مناطق کوهستانی استفاده کنید (استفاده از راهنمای محلی، احترام به قوانین منطقه حفاظت‌شده)، خارج کردن زباله از جنگل زیرا خرس‌ها به زباله جذب و به مناطق شهری نزدیک می‌شود، در موارد مشاهده خرس، فاصله بگیرید، صدا نکنید، عکس نگیرید و به سازمان حفاظت گزارش دهید و از محصولات غیرمجازی که با به خطر افتادن حیات خرس تولید می‌شوند، خرید نکنید. اقدامات جمعی (جوامع محلی و روستاییان) هم از اهمیت زیادی برخوردار است کارهایی مثل نصب حصار الکتریکی در اطراف چراگاه‌ها و مزارع (با همکاری سازمان حفاظت)، استفاده از سگ‌های دفاعی (مثل گرده یا آلپاین) برای محافظت از دام، آموزش افراد محلی و توسعه گردشگری روستایی و اقتصاد جایگزین و در کنار همه این‌ها اقدامات سازمانی و بین‌المللی هم در این باره تأثیر زیادی دارند.

Facebook
X
LinkedIn
WhatsApp
Telegram

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *